تاریخچه روضه خوانی امام حسین (ع)

روضه خوانی برای امام حسین (ع) ازچه زمانی شروع شدوبانی ومروج آن چه کسی بود

قبل ازپاسخ اصلی سوال لازم می دانم که مفهوم شناسی روضه وروضه خوانی و پیشینه روضه خوانی وعزاداری به عنوان عام اشاره ای داشته باشیم. تامقدمه ای باشدبرای پژوهش درزمینه ای عزاداری وروضه خوانی درخصوص امام حسین (ع).

مفهوم شناسی

روضه : به معنای نوحه سرایی برمصایب اهل بیت رسول (ص) به نثراست ، در مقابل تعزیه که نوحه سرایی به نظم راگویند . کلمه روضه ازکتاب روضةالشهداء تألیف ملاحسین کاشفی، گرفته شده است . درقرن دهم ملاحسین کاشفی کتابی بنام روضةالشهدانوشت که درمجالس عزاداری وسوگواری عیناًآن کتاب رابرای مردم می خواندند.خوانندگان آنرا«روضةالشهداخوان» وبعدها«روضه خوان » می گفتند. وکلمه روضه رابرذکرمصیبت اطلاق نمودند.

بنابراین هدف ازذکرمصیبت وروضه خوانی برپایی مجالس عزاداری وسوگواری است.که دررابطه باامام حسین (ع) به خاطرشدت مصیبت همواره بااشک آه وگریه وناله همراه است .

  

پیشینه عزادارى

براى پیشینه عزاداری به شکل عام، نمى توان آغاز مشخصى را تعیین کرد ولى میشود گفت؛ از زمانى که بشر احساسات و عواطف خویش را درک وآن را به کار گرفت، همواره با از دست دادن عزیزان خویش در سوگ و عزادارى بوده است. واین پدیده بسته به میزان ارتباط و علاقه انسانها به یکدیگر و عظمت شخصیت از دست رفته متفاوت بوده است، البته نوع و قالب عزادارى ممکن است در ملل و اقوام گوناگون، با الهام از فرهنگ خویش مختلف و نحوه عزاداری هرگروهى متفاوت باشد.

براساس روایات پیشینه عزاداری توام است باخلقت بشر، چنانکه درروایات می خوانیم که حضرت آدم

(ع) به خاطرکشته شدن هابیل بدست برادرش قابیل محزون شدوبه مدت چهل روزگریست(وَ بَکَى آدَمُ (ع) عَلَى هَابِیلَ أَرْبَعِینَ لَیْلَة)

اسلام نیز با صحه گذارى برعواطف انسانى، مسأله عزادارى را نه تنها نفى نکرده، بلکه با تایید،آن را جهت دار، وازآفات و نواقص مبرا نموده است .

معماروپایه گذار فرهنگ اسلامى یعنى حضرت رسول (ص) در سوگ فرزند دلبندش ابراهیم گریه کرد، وفرمود: « تَدْمَعُ الْعَیْنُ وَ یَحْزَنُ الْقَلْبُ وَ لَا نَقُولُ مَا یُسْخِطُ الرَّبَّ لَوْ لَا أَنَّهُ وَعْدٌ حَقٌّ وَ مَوْعُودٌ جَامِعٌ وَ أَنَّ الْآخِرَ لِلْأَوَّلِ تَابِعٌ لوَجَدْنَا عَلَیْکَ یَا إِبْرَاهِیمُ أَفْضَلَ مِمَّا وَجَدْنَاهُ وَ إِنَّا بِکَ لَمَحْزُونُونَ» ؛  چشم پدرت در مرگ تو گریان، و دل او محزون و اندوهبار است، ولى هرگز سخنى را که موجب خشم خداوند باشد بر زبان جارى نمى سازم. اگر وعده صادق و محقق الهى نبود، که ما نیز به دنبال تو خواهیم آمد، در فراق و جدایى تو بیش از این گریه مى کردم و غمگین مى شدم.

عزادارى و سوگوارى رسول خدا (ص) برای فرزندش به حدى بود که عبدالله بن عوف ، که از تیره انصار بود، از گریه پیامبر تعجب کرد و زبان به اعتراض گشود و گفت: شما ما را از گریه بر مردگان نهى مى نمودید، اکنون چگونه در سوگ فرزند خویش اشک مى ریزید؟ پیامبر در پاسخ فرمود:« لَیْسَ هَذَا بُکَاءً إِنَّمَا هَذَا رَحْمَةٌ وَ مَنْ لَا یَرْحَمْ لَا یُرْحَم» ؛ [من هرگز نگفته ام که در مرگ عزیزان خود گریه نکنید]  زیرا این احساسات نشانه دلسوزى و مهربانى و ترحم است، و شخصى که دلش به حال دیگران نسوزد مورد رحمت الهى قرار نمى گیرد.

پاسخ :

روضه خوانی برای امام حسین (ع)

بعضی تصورمی کنندروضه خوانی برای سرورشهیدان کربلاوسایرامامان (ع)ازمصنوعات شیعه است ویااینکه درقرن نهم ودهم بانوشتن کتاب «روضة الشهداء» تألیف ملاحسین کاشفی متوفی (910) رسم

شده وقبلاًچنین سابقه نداشته است .

ولی براساس روایات ما، این تصورقطعاغلط است ؛ چراکه شخصی پیامبراسلام (ص) وامامان (ع) برای حسین (ع) روضه خوانی کرده اندومردم رانیزبه روضه خوانی فراخوانده ، وتشویق نموده اند، نه تنهاپیامبراسلام ، بلکه پیامبران پیشین ، حتی حضرت آدم (ع) برای حسین(ع)روضه خوانی نموده است. طبق منابع تاریخی نخستین کسیکه برای امام حسین (ع) روضه خواند ، حضرت جبرئیل (ع) بودکه روضه عطش رابرای آدم (ع) خواند

 بنابراین جریان روضه خوانی ازقبل بوده ودراسلام به عنوان یکی ازشعایرمذهبی وبرنامه های سیاسی وتربیتی عنوان شده وادامه یافته است  برای تأیید این مطلب به چندنمونه روایات زیرتوجه کنید:

1-   درتفسیرآیه «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیْه» « روایت شده ، حضرت آدم (ع) برساق عرش ، نام پیامبر(ص) وامامان رادید، جبرئیل به اوتلقین کرد(که هنگام مناجات) بگو:

« یَا حَمِیدُ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ یَا عَالِی بِحَقِّ عَلِیٍّ یَا فَاطِرُ بِحَقِّ فَاطِمَةَ یَا مُحْسِنُ بِحَقِّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ وَ مِنْکَ الْإِحْسَانُ»

هنگامیکه جبرئیل نام حسین (ع) رابرد، اشک ازچشمان حضرت آدم (ع) جاری شدودلش شکست ، ازجبرئیل پرسید: علت چیست؟ که باذکرحسین (ع) اشکم سرازیرمی گردد، جبرئیل جریان مصیبت امام حسین (ع) رابرای آدم (ع) نقل کرد، آنگاه جبرئیل وآدم (ع) برای مصایب امام حسین (ع) وهمراهانش مانندزن فرزندمرده گریه کردند

2- امام علی (ع) می فرماید : روزی به حضوررسول خدا(ص) رفتیم ، پس ازصرف غذا، آن حضرت وضوگرفت وروبه قبله نشست وبه دعاورازونیازپرداخت سپس درحالیکه اشک بسیارازچشمانش سرازیربودبه زمین افتاد، حسین (ع) بردوش آن حضرت جهیدوگریه کردپیامبر(ص) به اوفرمود: «پدرومادرم به فدایت چراگریه می کنی ؟ ». حسین (ع) عرض کرد: «ای پدر!امروزترابه گونه ای محزون دیدم که هرگزتواراچنین ندیده بودم » .

پیامبر(ص) فرمود: «پسرم !امروزازملاقات شمابسیارشادمان شدم که هرگزچنین شادنشده بودم ، حبیبم جبرئیل نزدمن آمدوبه من خبردادکه شماکشته می شوید، ومحل قتل شما دورازهمدیگراست ، ازاین رومحزون شدم ودعاکردم وازخدابرای شماتقاضای خیرنمودم».

3- ابن عباس می گوید: درجریان جنگ صفین ، هنگامی که امام علی (ع) درمسیرراه ازکربلاعبورکرد،توقف نموده وفرمود: ای ابن عباس آیااین سرزمین را می شناسی ؟ گفتم : نه ، فرمود: «اگرمثل من آن رامی شناختی تاگریه نمی کردی ازآن عبورنمی کردی » .

آنگاه آن چنان گریه کردکه اشکش برسینه اش جاری شد، وچنین (روضه می خواند) ومی گفت : آه آه! آل ابوسفیان رابامن چه کار؟ آل حرب رابامن چه کار؟ ای اباعبدالله شکیباباش ، که پدرت ازاین مردم همان ببیندکه توببینی ... بازآن حضرت مطالبی فرمود وگریه کرد.

بنابراین باچنداشاره کوتاه معلوم شدکه جریان روضه خوانی برای امام حسین(ع) به عنوان اخبارغیبی ازشهادت آن حضرت ، پیش ازشهادت آن امام همام درزمان انبیای پیشین علیهم السلام وجودداشته وتادوران پیامبراسلام (ص) وعلی (ع) ادامه داشته است.

اگرمرادازروضه خوانی برامام حسین (ع) پیش ازشهادت آن حضرت باشد . پاسخ همان است که گفته شد. امابه نظرمی رسد که مراد پرسشگرمحترم رواج روضه خوانی برآن حضرت بعدازشهادت آن بزرگوارباشد. اینکه اولین مروج عزاداری ونوحه گری بعدازشهادت آن حضرت چه کسی بوده است ؟ دربخش زیربررسی می گردد.

نخستین مروج عزادری امام حسین (ع) بعدازشهادت آن بزرگوار

براساس شواهدتاریخی اولین روضه خوان درکنارپیکرمطهرامام حسین (ع) خواهرمظلومه اش زینب کبری (س) بودند. واولین روضه خوان درمسجدشام که بابیان مصایب پدرگرامی شان ماهیت یزیدرا برباددادندواورارسواوموردلعن ابدی قراردادند، امام سجاد(ع) بودند. واولین روضه خوان درکنارقبر مطهرحضرت سیدالشهدا(ع) جابربن عبدالله انصاری بودندکه درروزاربعین این امام عزیزمرثیه ثرایی کردند.

بنابراین مروج ونخستین بنیانگذارروضه خوانی برای امام حسین (ع) بعدازشهادت جانسوزآن حضرت واصحاب باوفایش، خواهرمظلومه اش زینب کبری (س) وفرزندش امام سجاد(ع) بودند.ازان پس توسط اهلبیت آن حضرت وائمه معصومین (ع) بااهتمام ویژه ای سوگواری وروضه خوانی برآن حضرت ادامه یافت . به عنوان نمونه به مواردذیل توجه فرمایید.  

1. عزادارى بنى‏هاشم در ماتم سیدالشهدا(ع)

از امام صادق‏علیه السلام روایت شده است: «پس از حادثه عاشورا هیچ بانویى از بانوان بنى‏هاشم،سرمه نکشید و خضاب ننمود و از خانه هیچ یک از بنى‏هاشم دودى که نشانه پختن غذا باشد، بلند نشدتا آنکه ابن زیاد به هلاکت رسید. ما پس از فاجعه خونین عاشورا پیوسته اشک بر چشم داشته‏ایم»

2. عزادارى امام سجادعلیه السلام

حزن امام سجادعلیه السلام بر آن حضرت به صورتى بود که دوران زندگى او، همراه با اشک بود. عمده اشک آن حضرت بر مصایب سیدالشهداء علیه السلام بود وآنچه بر عموها، برادران، عموزاده‏ها، عمه‏ها وخواهرانش گذشته بود تا آنجا که وقتى آب مى‏آوردند تا حضرت میل کند، اشک مبارک‏شان جارى مى‏شد و مى‏فرمود: چگونه بیاشامم در حالى که پسر پیامبر را تشنه کشتند؟)و مى‏فرمودند: « من هرگاه قتلگاه اولاد فاطمه  (س) را به یاد مى‏آورم، بغض گلویم را مى گیرد»

3.  عزاداری امام محمد باقرعلیه السلام

امام باقر(ع) در روز عاشورا براى امام حسین‏علیه السلام مجلس عزا برپا مى‏کرد و بر مصایب آن حضرت گریه مى‏کردند. در یکى از مجالس عزا، با حضور امام باقرعلیه السلام کمیت شعر مى‏خواند، وقتى به اینجا رسید که: «قتیل بالطف»، امام باقرعلیه السلام گریه ی زیادی نموده؛ وفرمودند: «اى کمیت اگر سرمایه‏اى داشتیم در پاداش این شعرت به تو مى‏بخشیدم اما پاداش تو همان دعایى است که رسول خداصلى الله علیه وآله درباره حسان بن ثابت فرمودند: هرکه ، همواره درجهت دفاع از ما اهل‏بیت‏ باشند، مورد تأیید روح ‏القدس خواهى بود»

.4. عزادارى امام صادق‏علیه السلام

امام موسى کاظم‏علیه السلام مى‏فرماید: «چون ماه محرم فرا مى‏رسید، دیگر پدرم خندان نبود بلکه اندوه از چهره‏اش نمایان مى‏شد و اشک بر گونه‏اش جارى بود، تا آنکه روز دهم محرم فرا مى‏رسید. در این روز مصیبت و اندوه امام به نهایت مى‏رسید. پیوسته مى‏گریست و مى‏فرمود: امروز، روزى است که جدم حسین بن على‏علیه السلام به شهادت رسید».امام صادق‏علیه السلام به زراره فرمود: «جدم على بن الحسین‏علیه السلام هرگاه حسین بن على‏علیه السلام را به یاد مى‏آورد، آن قدر اشک مى‏ریخت که محاسن شریفش پر از اشک مى‏شد و بر گریه اوحاضران نیزگریه مى‏کردند».

5. عزادارى امام موسى کاظم‏علیه السلام

از امام رضاعلیه السلام نقل شده است که فرمود: «چون ماه محرم فرا مى‏رسید، کسى پدرم را خندان نمى‏دید و این وضع ادامه داشت تا روز عاشورا: در این روز پدرم را اندوه و حزن و مصیبت فرا مى‏گرفت و مى‏گریست ومى گفت:  در چنین روزى حسین را که درود خدا بر او باد، کشتند»

6. عزادارى امام رضاعلیه السلام

 گریه امام رضاعلیه السلام در حدى بود که فرمودند: «همانا روز مصیبت امام حسین‏علیه السلام، پلک چشمان ما را مجروح نموده و اشک ما را جارى ساخته است».دعبل خدمت حضرت رضاعلیه السلام آمد. آن حضرت درباره شعر و گریه بر سیدالشهدا علیه السلام کلماتى چند فرمودند از جمله اینکه: «اى دعبل کسى که بر مصایب جدم حسین‏علیه السلام گریه کند، خداوند گناهان او را مى‏آمرزد. آنگاه حضرت بین حاضران و خانواده خود پرده‏اى زدند تا بر مصایب امام حسین‏علیه السلام اشک بریزند».

سپس به دعبل فرمودند: «براى امام حسین‏علیه السلام مرثیه بخوان، که تا زنده‏اى تو ناصر و مادح ما هستى، تا قدرت‏دارى از نصرت ما کوتاهى مکن». دعبل در حالتى که اشک از چشمانش مى‏ریخت، قرائت کرد:

أفاطم لوخلت الحسین مجد لا               وقد مات عطشاناً بشط فرات

آنگاه صداى گریه امام رضاعلیه السلام و اهل بیت آن حضرت بلند شد. 7. عزادارى امام زمان (عج)

بنابر روایات، امام زمان (عج) در زمان غیبت و ظهور، بر شهادت جدّشان روضه می خوانند وگریه مى‏کنند. چنانکه آن حضرت خطاب به جد بزرگوارشان سیدالشهداعلیه السلام مى‏فرمایند:

« فَلَئِنْ أَخَّرَتْنِی الدُّهُورُ وَ عَاقَنِی عَنْ نَصْرِکَ الْمَقْدُورُ وَ لَمْ أَکُنْ لِمَنْ حَارَبَکَ مُحَارِباً وَ لِمَنْ نَصَبَ لَکَ الْعَدَاوَةَ مُنَاصِباً فَلَأَنْدُبَنَّکَ صَبَاحاً وَ مَسَاءً وَ لَأَبْکِیَنَّ لَکَ بَدَلَ الدُّمُوعِ دَماً حَسْرَةً عَلَیْکَ وَ تَأَسُّفاً عَلَى مَا دَهَاک‏ » ؛ اگر روزگار مرا به تأخیر انداخت و دور ماندم از یارى تو و نبودم تا با دشمنان تو جنگ کنم و با بدخواهان تو پیکار نمایم هم اکنون هر صبح و شام بر شما اشک مى‏ریزم و به جاى اشک در

مصیبت شما خون از دیده مى‏بارم و آه حسرت از دل پر درد بر این ماجرا مى‏کشم.

 در سوگ تو با سوز درون مى‏گریم                    از نیل و فرات و شط، فزون مى‏گریم

گر چشمه چشم من، بخشکد تا حشر                از دیده به جاى اشک، خون مى‏گریم

عزادارى شیعیان به صورت علنی وشیوه خاص  

عزادارى بر امام‏حسین‏علیه السلام بین شیعیان تا زمان آل‏بویه (352 ق) مخفى بود. قبل از قرن چهارم، عزادارى براى امام حسین‏علیه السلام، علنى نبودبه صورت پنهانی در خانه‏ها انجام مى‏گرفت اما در نیمه دوم قرن چهارم، سوگوارى در روز عاشورا درکوچه و بازار هاآشکاراانجام مى‏یافت. عموم مورخان اسلامى- مخصوصاً مورخانى که وقایع را به ترتیب سنواتى نوشته‏اند از قبیل ابن‏الجوزى در کتاب منتظم و ابن‏اثیر در کتاب الکامل و ابن‏کثیر در کتاب البدایة و النهایة ویافعى در مرآت الجنان و ذهبى و دیگران- در ضمن ذکر وقایع سال 352 و سال‏هاى بعد از آن، کیفیت عزادارى شیعه را در روز عاشورا نوشته‏اند.

از جمله ذهبی گفته است: در سال 352 معزالدوله دیلمى، دستور داد مردم در روز عاشورا جمع شوند و اظهار حزن کنند. در این روز بازارها بسته شد، خرید و فروش موقوف گردید، قصابان گوسفند ذبح نکردند، هریسه‏پزها، هریسه (حلیم) نپختند، مردم آب ننوشیدند، در بازارها خیمه به پا کردند و به رسم عزادارى بر آنها پلاس آویختند، زنان به سروروى خود مى‏زدند و بر حسین‏علیه السلام ندبه مى‏کردند. واین نخستین عزاى حسین در بغداد بود

به قول طبری : در این روز، زنان، موى پریشان در حالى که [به رسم عزادارى‏] صورت ‏هاى خود را سیاه کرده بودند، در کوچه‏ها به راه افتادند و براى عزاى امام حسین‏علیه السلام سیلى به صورت خود مى‏زدند. ابن اثیر درالکامل ، در ضمن وقایع سال 352 گفته است: که اهل تسنن قدرت منع شیعه را از این اعمال نداشتند زیرا شماره شیعه بسیار و نیروى حکومت نیز با ایشان بود. بنابراین ازسال 352 تا اواسط قرن پنجم- که آل‏بویه از میان رفتند- در بیشتر سال‏ها مراسم عاشورا به

ترتیب مزبور، کم و بیش انجام مى‏گرفت و اگر عاشورا با عید نوروز یا مهرگان مصادف مى‏گردید،

انجام مراسم عید را به تأخیر مى‏انداختند.

در همین سال‏ها (ازسال 352هجری قمری به بعد)که فاطمیّه و اسماعیلیّه، تازه مصر را به تصرف آورده و شهر قاهره را بنا نهاده بودند، مراسم عاشورا در مصر انجام مى‏یافت. بنا بر نوشته مقریزى: در روز عاشوراى 363 ، جمعى از شیعه مطابق معمول خود به مشهد کلثوم، و نفیسه (از فرزندان امام حسن‏علیه السلام) رفتند و در آن دو مکان، شروع به نوحه‏گرى و گریه بر امام حسین‏علیه السلام کردند. مراسم عاشورا در زمان فاطمیان هر سال برپا مى‏شد: بازارها را مى‏بستند و مردم دسته جمعى در حالى که با هم ابیاتى در مصیبت کربلا مى‏خواندند و نوحه‏گرى مى‏کردند به مسجد جامع قاهره مى‏رفتند. وبهمین ترتیب مراسم عزاداری درزمان های مختلف جریان داشته وروزبروزشکوه بیشتری به خودگرفته است .

نتیجهاینکه : روضه خوانی برسالارشهیدان حسین بن علی(ع) قبل ازحادثه غم انگیزکربلا، به عنوان اخبارغیبی ازشهادت آن بزرگوارازدوران حضرت آدم (ع) وانبیای بعدازان وجودداشته وتازمان رسول گرامی اسلام وعلی (ع) ادامه داشته است . چنانکه پیامبراسلام وعلی (ع) بایادوخاطره شهادت آن حضرت ، ویادازسرزمین پرماجرای کربلا، گاه گاهی به روضه خوانی ومرثیه ثرایی می پرداختندواشک می ریختند ؛ تااینکه آن بزرگواربایاران باوفایش درسرزمین کربلامعلاّ به شهادت رسیدند. بعدازشهادت ایشان بانی ونخستین روضه خوان برآن حضرت خواهرش زینب (س) وفرزندش امام زین العابدین (ع) باجمعی ازاهلبیت آن حضرت بودند . وبه همین ترتیب سایرائمه علیهم السلام یکی پس ازدیگری برآن حضرت روضه خوانده اند، وعزاداری برپاداشته اند.ازان پس شیعیان به سفارش ائمه معصومین (ع) روضه خوانی وعزاداری آن حضرت رابافرازونشیبی که داشته اندباجوش وخروش بیشترتاکنون ادامه داده اند. وازاین به بعدهم ادامه خواهدداشت.

بنابراین شبهه اینکه، روضه خوانی برای امام حسین (ع) ازاختراعات شیعه است مردوداست. وکسانیکه چنین فکری رابه سرمی پرورانندیا؛ ازجریان تاریخی بی اطلاعند؛ ویاغرض دیگری ازایجادچنین شبهه ای دارند. 

با تشکر از قربان طاهری این مطلب از وبلاگ ایشان گرفته شد.آدرس وبلاگ :http://taheri20.blogfa.com/post/47